Porque o estudo da toponímia portuguesa passa obrigatoriamente por Espanha e pelo sul de França, seleccionamos algumas obras de consulta fundamental. Desde logo o Diccionario Geografico–Estadistico–Historico, de Pascual Madoz, com um total de 16 volumes publicados em Madrid entre 1845 e 1850. Este dicionário tem vindo a ser reeditado desde 1984, em reprodução fac-similada da edição de Madrid. Mas o projecto editorial é agora diferente, contando já algumas dezenas de volumes, com cada um deles a corresponder apenas a uma província, para facilitar a respectiva edição, já que possibilita associar as autoridades políticas locais à Editora "Âmbito", de Valladolid.
Em segundo lugar apontamos para o Grande Diccionario Geografico de España, em 17 volumes, publicado entre 1956 e 1961 sob a direcção de Rafael Sanchez Mazas, com o seuinte conteúdo: vol. 1. Aba-Aldeaquemada; vol. 2. Aldea Real-Arcos de la Sierra; vol. 3. Arcos de las Salinas-Barceló; vol. 4. Barcelona-Bocairente; vol. 5. Bocal, El-Caldeliñas; vol. 6. Caldemoreiras-Carlet; vol. 7. Carlín-Catarroja; vol. 8. Catasol-Cortegada; vol. 9. Cortegada-Fresno de la Polvorosa; vol. 10. Fresno de la Rivera-Hoz Seca; vol. 11. Huali-Madrid; vol. 12. Madrid-Múrcena; vol. 13. Murcia-Pías; vol. 14. Piasca-Sada; vol. 15. Sádaba-Suzana; vol. 16. Ta-Viana de Mondéjar; vol. 17. Vianas-Zuzones. Apéndices: Plazas de Soberanía y Provincias Africanas, Poblados Nuevos, Addenda.
Começam a aparecer os repertórios toponímicos das diferentes autonomias espanholas, de que é exemplo o Nomenclátor de la comunidad de Madrid: 1991.
E, no que se refere a Espanha, fechamos com a Enciclopedia Lingüistica Hispânica (1960-1967, 3 vol.), obra de actualização teórica para os anos cinquenta, dirigida, entre outros, por M. Alvar, a que acrescentamos o Diccionario de gentilicios y toponimos, de Daniel Santano y Leon, publicado em Madrid em 1981, a Enciclopedia de los topónimos españoles, publicada em Barcelona (Albaigès, 1998), o Diccionario de topónimos españoles y sus gentilicios (Celdrán, 2002) e o Breve diccionario de topónimos españoles de Nieto Ballester, publicado em Madrid em 1997.
Passando à Galiza, destacamos a Gran Enciclopedia Gallega, que Ramón Otero Pedrayo dirigiu até à sua morte. Esta obra, com os actuais 36 volumes, começou a publicar-se em 1974, organizando-se da seguinte forma: t. 1: A-Aloya; t. 2: Alpe-Astro; t. 3: Astu-Bole; t. 4: Boli-Canse; t. 5: Canta-Castro; t. 6: Castro-Colga; t. 7: Coli-Couse; t. 8: Cousi-Demo; t. 9: Dena-Ele; t. 10: Elfe-Estela; t. 11: Estele-Felipe; t. 12: Feliu-Fexo; t. 13: Fia-Fosa; t. 14: Foso-Galego; t. 15: Galegu-Gel; t. 16: Gema-Guernal; t. 17: Guerra-Imprenta; t. 18: Inci-Layo; t. 19: Laza-Lugris; t: 20: Luia-Melr; t. 21: Mella-Moura; t. 22: Moure-Obra; t. 23: Obre-Pañan; t. 24: Pao-Pintos; t. 25: Pintu-Puer; t. 26: Puga-Riña; t. 27: Rio-Santa Cu; t. 28: Santa-Suar; t. 29: Suárez-Vázquez; t. 30: Vea-Zurita; t. 31, Apéndice 1980-1990: A-fene; t. 32, Apéndice 1980-1990: Fernan-Zunzun; t. 33, Apéndice 2000: A-chicharro; t. 34, Apéndice 2000: Dacosta-Jose; t. 35, Apéndice 2000: Karbo-Rodríguez; t. 36, Apéndice 2000: Rodríguez-Zumel.
Actualmente esta enciclopédia está a ser editada em pelo menos 44 volumes, com o título Gran Enciclopédia Galega Silvério Cañada, pelos jornais El Progreso e Diario de Pontevedra, com o apoio da Fundación Caixa Galicia.
Mais recente, também com bastante informação toponímica, temos a EGU, Enciclopedia Galega Universal, em 16 volumes, dirigida por Bieito Ledo Cabido e publicada pela Ir Indo Edicións de Vigo, de 1999 a 2006, organizada como segue: Vol. 1: a-anei; vol. 2: anel-balb; vol. 3: balc-braq; vol. 4: bras-casal; vol. 5: casam-colq; vol. 6: color-cura; vol. 7: curb-edt; vol. 8: edu-fad; vol. 9: fae-gira; vol. 10: giro-khod; vol. 11: khoi-meir; vol. 12: méis-oita; vol. 13: oite-pole; vol. 14: polg-rol; vol. 15: rom-teler; vol. 16: teles-zyt.
O Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España de Pascual Madoz, na parte referente à Galiza, foi reeditado em 1986, em 6 volumes.
Para além destas obras temos um excelente programa informático, propriedade intelectual da Associaçom Galega da Língua (AGAL), de importação gratuita a partir do Portal Galego da Língua; falamos do TOPOGAL, que apenas inclui topónimos referentes a centros populacionais. Mais completo, temos a versão electrónica do Nomenclátor de Galicia, para o qual encontrarão uma ligação neste blogue e a respectiva edição física, o Nomenclátor de Galicia : toponimia oficial das provincias, concellos, parroquias e lugares (Espanha, 2003b).
A Catalunha proporciona-nos a Gran Enciclopèdia Catalana, actualmente com 25 volumes, este último (25-26) já um "Suplement". A obra começou a publicar-se em 1970 sob a direcção de Jordi Carbonell, substituído, a partir do vol. 4, por Joan Carreras i Marti. A obra organiza-se da seguinte forma: v. 1. A-alf v. 2. Alg-aqu v. 3. Ar-bah v. 4. Bai-bia v. 5. Bib-calb v. 6. Calc-cata v. 7. Cata-compl v. 8. Compo-deme v. 9. Demi-ensi v. 10. Enso-felig v. 11. Felip-gee v. 12. Geg-iberi v. 13. Ibero-llar v. 14. Llas-maup v. 15. Maur-muset v. 16. Museu-pair v. 17. País-picor v. 18. Picos-quil v. 19. Quim-rossej v. 20. Rossell-segr v. 21. Segú-sulk v. 22. Sull-trai v. 23. Traj-vent v. 24. Venu-zyt v. 25-26. Suplement.
Reunindo os vários nomencladores provinciais, temos ainda o Nomenclàtor: nomenclàtor oficial de toponímia major de Catalunya (Espanha, 2003a), que permite consultas via net e a importação das respectivas listas toponímicas, e para o qual também encontrarão uma ligação neste blogue.
Falando de França, é importante consultar as enciclopédias regionais, muitas delas disponíveis na Gallica, a biblioteca digital da BNF, e os vários dicionários do francês regional, que têm vindo a ser publicados pelas Editions Bonneton. Para além do léxico, que ajuda a resolver alguns dos problemas colocados pela toponímia, muitos destes dicionários têm apêndices com nomes de lugares, e relações bibliográficas actualizadas.
Bastante importante, pelo rigor científico e elevado número de topónimos tratados, a obra de Christian Baylon e Paul Fabre, Les noms de lieux et de personnes (Baylon & Fabre, 1982).
Referências bibliográficas das obras citadas:
ALBAIGÈS, Josep Maria (1998) — Enciclopedia de los topónimos españoles. Barcelona: Planeta. 678 p. ISBN 84-08-02587-2.
ALMEIDA, Justino Mendes de (ed.) (1984) — Suma e descripçam de Lusitania (Cód. 8457 da BN): um inédito de Gaspar Barreiros. Coimbra: Universidade. 51 p. Separata da "Revista da Universidade de Coimbra", n.º 31.
ALVAR, Manuel [et al.], ed. (1960-1967) — Enciclopedia Lingüística Hispánica. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas. 3 vol. Vol. 1: Antecedentes. Onomástica (1960); Supl. La fragmentación fonética peninsular (1962); vol. 2: Elementos constitutivos. Fuentes (1967). Editores: Manuel Alvar, Antoni Badia, Rafael de Balbín, Luís F. Lindley Cintra.
ANDRADE, Agostinho Rodrigues de (1878) — Diccionario Chorographico do reino de Portugal. Coimbra: Imprensa da Universidade. VII-254 p.
ANDRADE, Agostinho Rodrigues de (1896) — Corografia historico-estatistica do distrito de Coimbra. Coimbra: Imprensa da Universidade. 298 p. 16 mapas.
BAPTISTA, João Maria; OLIVEIRA, João Justino Baptista de (1874-1879) — Chorographia moderna do Reino de Portugal. Lisboa: Typ. da Academia Real das Sciencias. 7 vol.
BARREIROS, Gaspar (1968) — Chorographia de alguns lugares que stam em hum caminho que fez Gaspar Barreiros ó anno de M.D.xxxxvj. começando na cidade de Badajoz em Castella te á de Milam em Italia; com algumas outras obras cujo catalogo vai scripto com os nomes dos dictos lugares na folha seguinte. Coimbra: Universidade. 2ª ed. X, [24] p, 248 fl., [195] p. (Acta Universitatis Conimbrigensis; 5). Reprodução diplomática do texto da 1ª ed. de 1561.
BAYLON, Christian; FABRE, Paul (1982) — Les noms de lieux et de personnes. Introd. de Charles Camproux. [Paris]: Éditions Fernand Nathan. 277 p. (Nathan-Université).
BETTENCOURT, E[miliano] A[ugusto] de (1885) — Diccionario chorographico de Portugal e Ilhas Adjacentes contendo as divisões administrativa, judicial, eclesiastica e militar ultimamente decretadas… 3ª ed. Lisboa: Typographia Universal. 206 p. Ilustrado com mapas. Este dicionário teve três edições no espaço de 15 anos, já que a 1ª ed. é de 1870.
CARDOSO, Luís (1747-1751) — Diccionario geografico ou noticia historica de todas as cidades, villas, lugares, e aldeas, rios, ribeiras, e serras dos Reynos de Portugal e Algarve, com todas as cousas raras, que nelles se encontrão, assim antigas, como modernas. Lisboa: Regia Officina Silviana. 2 vol. 1º vol.: A-AZU; 2º vol. BAB-CUV. O manuscrito da obra completa está depositado na Biblioteca Nacional.
CARDOSO, Luís (1767-1768) — Portugal sacro-profano, ou catalogo alfabetico de todas as freguesias dos reinos de Portugal e Algarve: das igrejas com seus oragos… Lisboa: Officina de Miguel Manescal da Costa. 3 vol.
CARVALHO, Francisco de (1795-1825) — Historia de Coimbra, mestra de toda a naçam portugueza, paraiso de Portugal... [Manuscrito]: livro onde has-de ver nelle hum catalogo dos seus bispos, hum mapa dos seus naturaes insignes por virtude e letras, hum compendio de portugueses mestres nas universidades do mundo, a fundacam das freguesias, conventos e colegios da mesma, muitas obras de seus moradores dignas de serem lidas, todos os successos notaveis que nela aconteceram. Coimbra. 2 vol. [1778 p.] Inclui toponímia. Cota da Biblioteca Nacional: BN COD. 905; BN COD. 906; Microfilme F 3660.
[CARVALHO, Tito Augusto de (dir.)] (1878-1887) — Diccionario de geographia universal. Por uma Sociedade de Homens de Sciencia. Lisboa: David Corazzi. 4 vol.
CASTRO, João Baptista de (1762-1763) — Mappa de Portugal antigo e moderno. 2ª ed. rev. e aum. Lisboa: Officina Patriarcal de Francisco Luiz Ameno. 3 vol.
CASTRO, João Baptista de (1870) — Mappa de Portugal antigo e moderno. 3ª ed. rev. e aum. por Manoel Bernardes Branco. Lisboa: Typ. do Panorama. 4 vol.
CASTRO, João Baptista de (1748) — Roteiro terrestre de Portugal em que se ensinam por jornadas e summarios não só os caminhos, e as distancias, que ha de Lisboa… 1ª. Lisboa: Officina de Miguel Manescal da Costa. 216 p.
CELDRÁN, Pancracio (2002) — Diccionario de topónimos españoles y sus gentilicios. Madrid: Espasa. XVIII, 1059 p. ISBN 84-670-0146-1
COSTA, Américo (1929-1949) — Diccionario chorographico de Portugal continental e insular: hydrographico, historico, orographico, biographico, archeologico, heraldico [e] etymologico. Pref. de José Joaquim Nunes. Porto: Civilização, 1929-1949. 12 vol.
COSTA, António Carvalho da (1868-1869) — Corografia portugueza e descripçam topografica do famoso reyno de Portugal, com as noticias das fundaçoens das cidades, villas e lugares, que contèm; varoens illustres, genealogias das familias nobres, fundaçoens de conventos, catalogos dos bispos, antiguidades, maravilhas da natureza, edificios, & outras curiosas observaçoens. 2ª ed. Braga: Typographia de Domingos Gonçalves Gouvea, 1868-1869. 3 vol. A primeira edição é de 1706-1712.
COSTA, António Carvalho da (2001) — Corografia Portuguesa. Coord. do CD-ROM de Ana Cristina Nogueira da Silva. Lisboa: Comissão Nacional para as Comemorações dos Descobrimentos Portugueses. Cx. Com 1 CD-ROM. (Ophir-Biblioteca Virtual dos Descobrimentos Portugueses; 4).
COSTA, Mário Alberto Nunes (1955) — O prontuário das terras de Portugal: manuscrito seiscentista de Ribeiro Meirelles. Lisboa: [s. n., D.L. 1955]. 10 p. Separata do Boletim A Cidade de Évora, n.º 33-34.
ESPANHA. Madrid (Comunitat autònoma). Consejería de Economía. Departamento de Estadística (1993) — Nomenclátor de la comunidad de Madrid: 1991. [Madrid]: Consejería de Economía: Departamento de Estadística, DL 1993. Paginação múltipla. ISBN 84-451-0561-2
ESPANHA. Cataluña. Generalidad (2003a) — Nomenclàtor: nomenclàtor oficial de toponímia major de Catalunya. 1ª ed. Barcelona: Generalitat de Catalunya. XXXIII, 1393 p. ISBN 84-393-6189-X
ESPANHA. Xunta de Galicia. Consellería da Presidendia, Relacións Institucionais e Administración Pública / Consellería da Educación e Ordenación Universitaria (2003b) — Nomenclátor de Galicia : toponimia oficial das provincias, concellos, parroquias e lugares. [Santiago de Compostela]: Consellería da Presidencia, Relacións Institucionais e Administración Pública: Consellería de Educación e Ordenación Universitária. 623, [6] p. ISBN 84-453-3601-0
[FERNANDES, A. de Almeida] (195?) — Toponímia. In Grande Enciclopédia Portuguesa e Brasileira. Lisboa-Rio de Janeiro: Editorial Enciclopédia, [1935-1960]. vol. 32, p. 70-84. A autoria do artigo está confirmada pelo próprio autor (Vd. Fernandes, 1997: 29, n. 38).
FERNANDES, A. de Almeida (1997) — Paróquias suevas e dioceses visigóticas. 2ª ed. resumida e actualizada. Arouca: Associação para a Defesa da Cultura Arouquense, 176 p. ISBN 972-9474-11-7.
FERNANDES, A. de Almeida (1999) — Toponímia portuguesa: Exame a um dicionário. 1ª ed. Arouca: Associação para a Defesa da Cultura Arouquense, 576 p. ISBN 972-9474-13-3.
FRAZÃO, A.C.Amaral (1981) — Novo dicionário corográfico de Portugal: Continente e Ilhas Adjacentes. 2ª ed. aum., rev. e actual. por A. A. Dinis Cabral. Porto: Editorial Domingos Barreira. 1040 p. A 1ª ed. é apenas da responsabilidade de António César Amaral Frazão, tendo sido publicada no Porto, pela mesma editora da 2ª ed., em 1952.
GRANDE ENCICLOPÉDIA Portuguesa e Brasileira. Lisboa: Editorial Enciclopédia, [1935-1960]. 40 vol. Esta enciclopédia tem uma Actualização em 10 vol. (1981-1987) e uma outra Actualização de História Universal e de Portugal em 7 vol. (2001-2002).
LEAL, Augusto Soares d' Azevedo Barbosa de Pinho; FERREIRA, Pedro Augusto (1873-1890) — Portugal antigo e moderno: diccionario geographico, estatistico, chorographico, heraldico, archeologico, historico, biographico e etymologico de todas as cidades, villas e freguezias de Portugal e de grande numero de aldeias. Lisboa: Livraria Editora de Mattos Moreira. 12 vol. Esta obra foi fac-similada em 1990, em edição da Cota d'Armas, de Lisboa.
LEDO CABIDO, Bieito (dir.) (1999-2006) — Enciclopedia Galega Universal. Vigo: Ir Indo Edicións. 16 vol. ISBN 84-7680-288-9.
LIMA, Baptista de (1932-1940) — Terras Portuguesas. Pref. de António Baião. Póvoa de Varzim: Tip. Camões. 8 vol.
LOPES, João Baptista da Silva (1841) — Corografia ou memória económica, estadística e topográfica do reino do Algarve. Lisboa: Typographia da Academia. 528 p., [72] f.. Existe edição fac-similada, publicada em Faro, em 1988, pela editora Algarve em Foco, na colecção Temas e Estudos Algarvios, n.ºs 11-12, em 2 volumes. Este autor, embora homónimo, é diferente do seguinte; viveu de 1781 a 1850,).
LOPES, João Baptista da Silva (coord.) (1891-1894) — Diccionario postal e chorographico do Reino de Portugal comprehendendo a divisão administrativa, judicial e ecclesiastica do Continente do Reino e dos archipelagos dos Açores e Madeira. Lisboa: Imprensa Nacional, 1891-1894. 3 vol. (Este autor, homónimo do anterior, viveu de 1819 a 1896).
MADOZ, Pascual (1846-1850) — Diccionario geografico-estadistico-historico de España y sus posesiones de Ultramar. Madrid: Imprenta del Diccionario. 16 tomos (t. 1. A-Al; t. 2. ALI-ARZ; t. 3. ARR-BAR; t. 4. BAR-BUZ; t. 5. CAA-CARR; t. 6. CAS-COR; t. 7. COR-EZT; t. 8. FAB-GUA; t. 9. GUA-JUZ; t. 10. LAB-MAD; t. 11. MAD-MUZ; t. 12. NAB-PEZ; t. 13. PIA-SAZ; t. 14. SEA-TOL; t. 15 TOL-VET; t. 16. VIA-ZUZ.
MADOZ, Pascual; rodríguez arce, Amador (1986) — Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de ultramar. Galicia. Madrid: Breogán. 6 vol. (t. 1. A-Cabanas; t. 2. Cabanas-Coruña; t. 3. Coruto-Lamas; t. 4. Lamas-Oroso; t. 5. Oroso-Rosende; t. 6. Rosende-Zura.
[MARANHÃO, Francisco dos Prazeres] (1852) — Diccionario geographico abreviado de Portugal e suas possessões ultramarinas… por um flaviense. Porto: Typographia de Sebastião José Pereira. 257 p. Publicado sob o pseudónimo de António Fernandes Pereira, da vila de Favaios.
MARQUES, Pedro José (1853) — Diccionario geographico abbreviado das oito provincias dos reinos de Portugal e dos Algarves, com a designação dos concelhos, comarcas, districtos, provincias, dioceses, oragos, freguezias, conguas respectivas, legoas de distancia, correios e feiras. Seguido de interessantes noticias corographicas e historicas; assim como d’uma tabella demonstrativa das Comarcas judiciaes, concelhos, numero de fogos, etc. Porto: Typ. Commercial. XIII-291 p.
MEIRELES, Vicente Ribeiro de (1689) — Promptuário das Terras de Portugal. Manuscrito, na Biblioteca Nacional.
MENGO, Francisco da Silva (1889) — Diccionario de nomes de baptismo, comprehendendo mais de quatro mil nomes de ambos os sexos, colligidos dos registos officiaes, da Mythologia, da Historia, dos «Flos Sanctorum», etc. Pref. de Theophilo Braga. Porto: Typ. Elzeviriana. 136 p.
NIETO BALLESTER, Emilio (1997) — Breve diccionario de topónimos españoles. Colab. de Araceli Striano Corrochano. 1ª ed. Madrid: Alianza Editorial. 447 p. ISBN 84-206-9487-8.
PEREIRA, António Fernandes: ver [MARANHÃO, Francisco dos Prazeres]
PEREIRA, [João Manuel] Esteves; RODRIGUES, Guilherme (1904-1915) — Portugal: diccionario historico, chorographico, heraldico, biographico, bibliographico, numismatico e artistico… Lisboa: João Romano Torres. 7 vol.
PORTUGAL. Ministério do Exército. Serviço Cartográfico do Exército (1967) — Reportório Toponímico de Portugal. 03 – Continente (Carta 1/25.000). 3 vol. 1º vol.: A – E; 2º vol.: F – P; 3º vol.: Q – Z.
PORTUGAL. Instituto Geográfico do Exército (1998) — Reportório Toponímico de Portugal: Açores e Madeira - Carta 1/25.000, Séries M889 e P821. 69 p.
SANCHEZ MAZAS, Rafael (dir.) (1956-1961) — Diccionario Geografico de España. Madrid: Ediciones del Movimiento. 17 vol.
SANTANO Y LEON, Daniel (1981) — Diccionario de gentilicios y toponimos. Madrid: Paraninfo. 480 p. a 2 coln. ISBN 84-283-1069-6.
VASCONCELOS, J. Leite de, coord (1884) — Diccionario da Chorographia de Portugal contendo a indicação de todas as cidades, villas e freguezias […]. Porto: Livraria Portuense de Clavel. XXV-502 p.
VASCONCELOS, J. Leite de (1928) — Antroponimia portuguesa: tratado comparativo da origem, significação, classificação, e vida do conjunto dos nomes proprios, sobrenomes e apelidos, usados por nós desde a Idade-Média até hoje. Lisboa: Imprensa Nacional. XIX, 659, [1] p. (Há uma edição fac-similada, de 200 exemplares, feita em 2005 por Arquimedes Livros, ISBN 972-8917-04-X).
VASCONCELOS, J. Leite de (1931) — Opúsculos. Volume III: Onomatologia. Coimbra, Imprensa da Universidade. XVII, 691 p.
VERDELHO, Telmo (1994) — Portugiesisch: Lexikographie. Lexicografia. In HOLTUS, Gűnter; METZELTIN, Michael; SCHMITT, Christian, ed. – Lexikon der Romanistischen Linguistik. Tűbingen: Max Niemeyer Verlag, 1994. ISBN 3-484-50336-X. vol. 6/2, p. 673-692. Em linha, no endereço http://clp.dlc.ua.pt/Publicacoes/lexicografia.pdf
VERDELHO, Telmo (2002) — Dicionários Portugueses: Breve história. Em linha, no endereço: http://clp.dlc.ua.pt/Publicacoes/Dicionarios_breve_historia.pdf